نقش ترکیه در پرورش نیروی بشری افغانستان
( با تمرکز بر آموزش و پرورش و نیروهای امنیتی)

تاریخ‌چه روابط افغانستان و ترکیه

روابط افغانستان و ترکیه از عهد حکم‌رانی سلطان محمود غزنوی (۹۹۹-۱۰۳۰) آغاز گردیده پس از دولت سلجوقی‌ها در عهد حکم‌رانی سلطان مصطفی سوم در سال ۱۷۶۲ میلادی ادامه پیدا کرده است. (Armoğlu: 1983)

نخستین توافق‌نامه همکاری میان ترکیه و افغانستان در سال ۱۹۲۱ میلادی در شهر مسکو و پس از آن در سال ۱۹۲۸ میلادی توافق‌نامه دوستی جاویدانی افغانستان و ترکیه در شهر انقره به امضا رسید. (Doğan, 2016: 380-385) افغانستان دومین کشوری بود که توافق‌نامه دوستی را با ترکیه امضا کرده است.

روابط افغانستان و ترکیه در وقت امان‌الله‌خان و اتاترک بسیار مستحکم بود، در جنگ چناق قلعه ترکیه مردم افغانستان نیز شرکت کرده بودند، بدین اساس در قبرستان چنان قلعه قبر سربازان افغانستان نیز به چشم می‌خورد. از آن‌جایی که افغانستان و مردم افغانستان برای ترک‌ها عزیز بود اتاترک یک نفر ترک افغانی‌الاصل به نام عبدالرحمن صمدانی را نماینده ترکیه در شهر کابل تعیین کرد.

امان‌الله خان در سال ۱۹۲۷ میلادی سفرش را به بیرون از کشور آغاز کرد و در پایان سفرش به ترکیه رفت و از سوی مقامات ترک به وجه احسن پذیرایی شد. در جریان این سیاحت علاوه بر موافقت‌نامه مسکو (معاهده دوستی و تشریک مساعی) امضا گردیده است. نظر به متن این معاهده در صورتی که یک کشور سومی به یکی از این دو کشور حمله کند، حمله به کشور دیگر نیز تلقی می‌گردد. این دو کشور با ممالکی که به افغانستان و ترکیه ضرر برسانند، توافق‌نامه امضاء نمی‌کنند. ترکیه در بخش نظامی و آموزش به افغانستان کمک می‌کند و حجم تجارت این دو کشور افزایش می‌یابد.(Mohammadi, 2014: 1606)

ترکیه پس از سیاست خارجی فعال‌سازی تورگوت اوزال، سیاست دولت کمک‌کننده را به پیش گرفت.(Nawabi, 2019: 80)

بسیاری کمک‌های کشور ترکیه توسط دفتر تیکا صورت می‌گیرد و افغانستان در جمع ده کشوری است که بیشترین کمک‌ها را از طرف دولت ترکیه دریافت می‌کند.(Nawabi, 2019: 79)

ترکیه کمک‌های خود را توسط تیکا، ریاست حالات عاجل و اضطرار هلال احمر، ریاست امور ترک‌های بیرون مرزی و  جماعت‌های اقوام، ریاست امور دینی و... انجام می‌دهد.

در سال ۲۰۱۵ میلادی وقتی که رجب طیب اردوغان صدراعظم وقت ترکیه به افغانستان آمد در جریان سخنرانی‌هایش چنین گفت: «مشکلات افغانستان مشکلات ما و مؤفقیت افغانستان مؤفقیت ما است.» (Uslu, 2015: 1)

هم‌چنان رییس دانشگاه اناتولی کشور ترکیه محترم پوهاند دکتر ناجی گون دوغان در محفلی که به مناسبت گرامی‌داشت از سال‌گرد روابط افغانستان و ترکیه در سال ۲۰۱۷ میلادی در اسکی شهر ترکیه ترتیب گردیده بود، افزود که «روابط تاریخی و فرهنگی کشور افغانستان و ترکیه گویا حالت تقدیر مشترک را به خود گرفته است.»

نقش ترکیه در پرورش قوای بشری در بخش معارف و تحصیلات عالی

        تاریخ‌چه همکاری در بخش نظامی و آموزشی به سال‌های ۱۹۲۸ بر می‌گردد. چون نظر به معاهده امضاء شده بین دو کشور ترکیه تعهد همکاری در بخش نظامی و آموزش را به عهده گرفته است. کارشناسان آموزش و پرورش ترک پس از سال ۱۹۰۲ میلادی به اثر فعالیت و تلاش‌های محمود طرزی به افغانستان دعوت شدند. در اواخر ۱۹۰۷ میلادی با تلاش محمود طرزی ۲۰ تن از کارشناسان امور به افغانستان آمده و از سوی شاه آن زمان امیر حبیب‌الله خان پذیرایی شدند. بدین اساس می‌توان گفت که رابطه افغانستان و ترکیه در بخش‌های نظامی، بهداشتی و اقتصادی به سال‌های ۱۹۰۸ میلادی بر می‌گردد و در میان سال‌های ۱۹۳۲-۱۹۶۰ میلادی به تعداد ۲۱۲ تن آموزگار، قاضی، افسر و... ترک به افغانستان اعزام گردیده و در افغانستان سرگرم آموزش و پرورش کدر برای افغانستان شدند.

محترم بانو ثریا ایر معاون دفتر تیکا در محفلی که به مناسبت سال‌گرد تاسیس دوستی افغانستان و ترکیه دایر گردیده بود، گفت که «ما به افغانستان توجه ویژه داریم، دفتر تیکا در هر بخش فعالیت می‌کند، اما ما بیشتر از همه به آموزش اهمیت ویژه‌ای می‌دهیم.» بدین اساس دفتر تیکا در سال ۲۰۰۵ میلادی به تعداد ۱۱باب مکتب اعمار نموده است (Nawabi, 2019: 82)

تیکا مقیم مزار شریف برای لیسه استقلال به تعداد ۱۵۰۰ چوکی و میز کمک کرده است. محترم زوهتو چال رییس دفتر تیکا مقیم مزار شریف در محفلی که به مناسبت تسلیم‌دهی اجناس کمک شده دایر گردیده بود، گفت که در سه ولایت (البته در ولایت‌های شمال) برای ۱۱ باب مکتب به تعداد ۱۵۰۰ چوکی و میز کمک شده است.

اعمار تعمیر دانشکده زبان ترکی دانشگاه‌های کابل و جوزجان، کمک کتاب به کتابخانه دانشکده زبان ترکی دانشگاه تعلیم و تربیه شهید ربانی، ایجاد مرکز تحقیقاتی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، استدیوی رادیو و لابراتوار عکاسی در دانشگاه پروان، خانه معلم در کابل و مکتب ۴۲ صنفی در شهر مزارشریف از اندک فعالیت‌های است که کشور ترکیه از طریق دفتر تکیه در افغانستان انجام داده است.

انستیتون یونس امره

انستیتوت یونس امره یکی از آموزشگاه‌های ترکیه است که در آن دانشجویان پس از سپری کردن ۱۴۴ ساعت درسی این را به پایان رسانده و زبان ترکی را آموخته و سویه زبان آن‌ها تثبیت می‌گردد.((Nazary,: 21-22 البته نه تنها انستیتوت یونس امره بل نهادهای دیگر هم هستند مانند بنیاد معارف ترکیه، دفتر تیکا و... که زبان ترکی را آموزش می‌دهند.

بنابر اظهارات آقای زوهتو چال ترکیه سالانه به تعداد حدود ۳۰۰ بورسیه تحصیلی برای جوانان افغانستان می‌دهد.(Tika Faaliyet Raporu: 2018)

اما در جای دیگری

کمک‌های ترکیه در قسمت بازسازی افغانستان و در بخش‌های نظامی، آموزش و بهداست ادامه دارد. همه ساله به تعداد ۱۰۰تن از دانشجویان از طریق بورسیه به کشور ترکیه رفته  ادامه تحصیل می‌دهند.((Mohammadi, 2014: 1606 از سوی دیگر نظر به اظهارات مسوولین مرکز بورسیه ترکیه همه ساله حدود ۲۰۰۰۰تن از جوانان افغانستان به خاطر راه‌یابی به بورسیه‌های ترکیه نام‌نویسی می‌کنند، بنا بر داوطلبان امکان دارد تعداد بورسیه‌های اعطا شده به افغانستان بیشتر از ۱۰۰ و یا ۳۰۰ برسد.

نظر به اظهارات آقای آلپای سرقونسول وقت دولت ترکیه در شهرمزار شریف، گفته بود که دولت ترکیه تا وقتی که مردم افغانستان بخواهند به کمک‌های‌شان در بخش‌های آموزش، بهداشت و بازسازی ادامه می‌دهد.(Tika Faaliyet Raporu: 2018)

بنیاد معارف ترکیه در تاریخ ۱۷/۶/۲۰۱۶ میلادی به هدف ارایه خدمات آموزشی اعتبار از دوره قبل از مکتب الی دانشگاه در بیرون از ترکیه، پرورش معلمین، انجام فعالیت‌های تحقیقی، نشرات وسایر فعالیت‌های علمی در مطابقت با مفردات درسی کشورها منحیث یک بنیاد رسمی از طرف پارلمان کشور ترکیه ایجاد گردیده و مرکز آن در استانبول می‌باشد. (Resmi gazete:2016)

محترم ییلماز وزیر معارف ترکیه در زمان امضای انتقال مکاتب افغان-ترک سابقه به بنیاد معارف در یکی از صحبت‌های شان تاکید نمودند که در مکاتب بنیاد معارف ترکیه برای فرزندان شهید و غازی ظرفیت‌های جداگانه داده شده و تمام پول‌های به‌دست آمده از هزینه دانش‌آموزان مکاتب، در داخل افغانستان به مصرف می‌رسد. به تاسی از همین توافق‌نامه امضاء شده به تاریخ ۲۸ مارچ  ۱۲ باب مکتب و ۳ باب مرکز آموزشی به بنیاد معارف ترکیه تسلیم داده شد.

اکنون بنیاد معارف ترکیه با ۲۵ باب مکتب و مراکز آموزشی مصروف ارایه خدمات آموزشی در افغانستان است.

وقف دیانت ترکیه از سال ۱۹۹۴ میلادی بدین‌سو در بخش‌های الهیات و لیسه‌های اسدیه ترکیه از افغانستان به ترکیه دانش‌آموز و محصل می‌پذیرد. همه ساله حدود ۲۰تن جوانان این سرزمین از طریق بورسیه‌های وقف دیانت ترکیه جهت ادامه تحصیل به ترکیه می‌روند. این در حالی‌ست که آمارها نشان می‌دهد که ۷۰ درصد جوانان افغانستان خواهان ادامه تحصیل در کشور ترکیه هستند (Nawabi, 2019: 89)

نقش ترکیه در پرورش قوای بشری نیروهای امنیتی

به خاطر سهم‌گیری در مدرنیزه‌سازی افغانستان در ۲۵ آگیست سال ۱۹۲۶ میلادی به تعداد ۸ تورن و بعد به‌تاریخ ۸ سپتامبر به تعداد ۳۰تن افسر به ترکیه آورده شده و معاش این افسران هم از سوی دولت ترکیه پرداخت شده است. سربازان افغان که به ترکیه رفته بودند در بخش‌های مختلف آموزش های نظامی دیده‌اند.(Mohammdi, 2014: 1607)

در  سال ۱۹۳۰ میلادی وقتی که مکتب احتیاطی ضابط‌ها ایجاد گردید، معلمین ترکی به خاطر آموزش توظیف شدند، به تعداد ۱۵ تن ضابط‌های افغان جهت کسب آموزش به ترکیه فرستاده شدند و کاظم پادشاده به خاطر مشاهده وضعیت نظامی افغانستان به این کشور سفر کرد. اکنون همه ساله به تعداد ۵۰تن افسر افغان به خاطر فراگیری آموزش و سپری کردن دوره کارآموزی به ترکیه فرستاده می‌شوند.(Nawabi, 2019: 83)

در سال ۲۰۰۳ میلادی توافق‌نامه همکاری‌های آموزشی، تخنیکی و علمی به هدف تحکیم روابط آموزشی نظامی امضاء گردیده است. در چارچوب این توافق‌نامه آموزش در حربی شونځی، آکادمی نظامی طبی، لیسه‌های عسکری، مکاتب حربی و... شامل بودند. (همان)

در مرکز تعلیم و تربیه عسکری غازی مقیم کابل برای حدود ۴۰۰تن سرباز و ۴۲۲۳ تن افسر آموزش داده شده است. بین سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۱۰ میلادی در ولایت اسپارتای ترکیه برای ۱۱۹۳ تن کارمندان (نظامی) آموزش داد شده. در افغانستان تا اکنون به تعداد ۱۸۰۶۰ تن کارمند آموزش داده شده است. در سال ۲۰۰۳ میلادی در مکتب نظامی افغانستان مرکز زبان ترکی ایجاد شده و در این مرکز برای افسران و آن‌عده دانشجویان افغان که به خاطر آموزش‌های مختلف به ترکیه می‌روند، زبان ترکی آموزش داده می‌شد.(Hayri, 2007:99) هزینه همکاری در بخش نیروهای امنیتی پس از سال ۲۰۰۱ میلادی به ۱۰۰ میلیون دالر رسید.(Nimani: 2004)

در این تحکیم دوستی انور پادشاه رییس ارکاب حرب دولت عثمانی و جمال پادشاه قوماندان اردوی چهارم و ناظر بحر سهم فعال داشته‌اند. جمال پادشاه در سال ۱۹۲۰ میلادی با تعداد تقریبی ۱۵ تن افسر ترک به افغانستان آمده و در قدم نخست در افغانستان «اورنک الای» را تشکیل داده‌اند. Nimani, 2014: 4

توافق‌نامه‌ای که در سال ۱۹۲۱ در مسکو عقد گردیده بود، متشکل از ده ماده بوده که در ماده اول آن دولت ترکیه تعهد سپرده که دولت افغانستان را به شکل کلی آن به رسمیت شناخته و نظر به محتوای این تفاهم‌نامه ترکیه در چارچوکات کمک‌های فرهنگی‌اش به افغانستان معلم و افسر روان می‌کند. گروهی که به تاسی از این توافق‌نامه به افغانستان آمده‌اند برای مدت پنج سال افغان‌ها را در قسمت آموزش و پرورش کمک می‌کند و در صورت درخواست دولت افغانستان یک گروه دیگر ارسال می‌گردد.((Mehmet Saray, Afganistan ve Türkler, Ankara 2002, s. 160- 161

نتیجه گیری و پیشنهادات

روابط نظامی قبل از رابطه رسمی و دیپلوماتیک ایجاد گردیده بود، روابط نظامی شکل گرفته و افسران ترکی به افغانستان آمده و افسران افغان به ترکیه رفته‌اند. روابط آموزشی بعدها ایجاد گردیده و نخستین‌بار دانش‌آموزان جوانان افغان به ترکیه رفته‌اند. کمک در بخش آموزش و پرورش از طرف مرکز بورسیه ترکیه، وقف دیانت ترکیه، بنیاد معارف ترکیه، انستیتوت یونس امره، بعضی نهادهای خیریه ترکیه و... صورت می‌گیرد که از میان آن‌ها اعطای بورسیه‌ها از جمله مسوولیت‌های مهم مرکز بورسیه‌های ترکیه بوده و سایر نهاد و دفاتری که از آن‌ها نامبرده شد در پهلوی سایر فعالیت‌ها نظر به تقاضا و ضروریت دید به اعطای بورسیه می‌پردازند.