مسوولیت‌های والدین در قانون خانوادۀ اسلامی

پدر و مادر، نخستین مربی فرزندان‌اند، که دین مبین اسلام بر آن‌ها مسوولیت‌های بزرگی را وضع نموده است. پس والدین گرامی با درک این مسوولیت عظیم، تلاش نمایند تا ارزش‌های ناب اسلامی را برای نسل‌های آینده به صورت درست انتقال دهند…

مقدمه:

دین مبین اسلام جهت تداوم نسل بشری و محفاظت مسلمانان از بدی‌ها و گناه‌ها، برای خانواده ارزش به‌سزای قایل است. یکی از مزایا و ثمره خانواده بخشیدن فرزندان، برای والدین است، که خداوند (ج) در قرآنکریم، آن را «محل آرامش، دوستی و مهربانی » بیان داشته است. پیامبر ما حضرت محمد (ص) نیز، کثرت نفوس را از طریق تشکیل خانواده توصیه و تشویق نموده و فرموده‌اند: "من در کثرت شما به سایر امت‌ها افتخار می‌کنم "

در قرآن کریم «مال و فرزند زیور زنده‌گانی دنیا»  تلقی شده، خاطر نشان باید کرد که والدین با فرزندان خود که مایه تسلی و نور چشم‌شان‌اند، مورد آزمایش قرار می‌گیرند . در ادامه آیۀ متبرکه، بدون غرق شدن در نعمت‌های موقتی، تلاش بیشتر به کارهای نیک و پسندیده که نزد خداوند (ج) گرانب‌هاتر است، توصیه شده است. اگر والدین كاملاً از فرزندان خود غافل شوند یا زنده‌گی دنیوی را بر محور آن‌ها انجام دهند، پیروزی در امتحان دنیوی برای‌شان دشوار خواهد بود. از این‌رو، اگرکسی بخواهد از آزمون دنیوی موفقانه بگذرد، باید در قبال وظیفه‌های خانواده‌گی‌اش مسوولانه عمل نمایند .

دین مبین اسلام برای گسترش و تحکیم نیکی‌ها در روی زمین، بعد از به دنیا آمدن کودک، خانواده را نخستین مکتب برای کودک پنداشته و برای نخستین معلم‌شان (والدین) مسوولیت‌های بزرگی را وضع نموده است. بنابراین والدین، که در حقیقت سنگ تهداب خانواده هستند، با توجه به این مسوولیت بزرگ، تلاش نمایند تا ارزش‌های ناب اسلامی را به روش سالم به نسل‌های آینده منتقل کنند.

فرزندان کسانی‌که به طور خانواده‌گی آرزوی بهشت را داشته ولی از نگاه عمل در آخرت ضعیف باشند و والدین به این امر رضایت نشان ندهند، خداوند (ج) به عنوان موهبت الهی درجه آن (فرزند)ها را بلند خواهد برد. آنانی که ایمان آوردند، و فرزندان‌شان نیز در ایمان از آن‌ها پیروی کردند، فرزندان‌شان را به آن‌ها ملحق می‌کنیم و چیزی از اعمال‌شان نمی‌کاهیم .  بدین ترتیب همه افراد خانواده اسلامی در دنیا، دست نخورده و بدون کمی و کاستی به جنت می‌روند و باید والدین نیز با درک مسوولیت‌های‌شان، یک سلسله فداکاری‌های مادی و معنوی را  نیز بپذیرند .

حق زنده‌گی کودک

معلومات راجع به کورتاژ جنین تا 120 روزه پس از القاح در رحم مادر، که در علم طب قدیم موجود است، با فهم اسلامی در تضاد واقع شد. اگر زنده‌گی مادر یا جنین در خطر نباشد و یا شرایط دیگری که منجر به ضرر مادر و یا کودک نگردد، کورتاژ در اسلام حرام پنداشته شده است. تعیین وضعیت ضروری جهت کورتاژ هم، از سوی پزشک متخصص مسلمان باید صورت گیرد.

کسانی که به بهانه جلوگیری از مشکلات اقتصادی و یا حس خطر کاملاً خیالی از فقر و گرسنه‌گی به این راه متوسل می‌شوند (کورتاژ می‌کنند)، مرتکب گناه بزرگی می‌شوند. بهانه‌هایی هم‌چو، برنامه‌ریزی جمعیت و یا نفوس، تنظیم خانواده، جلوگیری از بارداری، یا حق سقط جنین و غیره، «روش مدرن کودک‌کشی» بوده که به شکل خیلی معصومانه و یا به اصطلاح دیگر "گرگ در لباس میش" در دنیای امروزی مروج گردیده است. مسلمانان باید در این مورد خیلی حساس و آگاه بوده و باشند .

مسوولیت‌های والدین در دوران بارداری

روند شکل‌گیری جسمی و روحی کودک از لحظه القاح در رحم مادر آغاز می‌شود. پروردگار در این زمینه می‌فرماید: "او ذاتی است که شما را در رحم هر شکل و صورتی که بخواهد می‌بخشد . دراین مرحله حساس مسوولیت بزرگی بر عهده والدین، به ویژه مادر وضع می‌گردد. مادر مسلمان باید بداند که در قسمت بارداری کدام محدودیت زمانی وجود ندارد. پس برای مادران مسلمان الزامی است تا در این زمینه آگاهانه عمل نموده، از اقدام غیر مسوولانه خودداری نماید و در رشد سالم کودک در رحم مادر آن‌چه که لازم است انجام دهند.

علم مدرن امروزی نیز از تاثیر حالت روحی و جسمی مادر بالای کودک خبر می‌دهد. به همین دلیل مادر، در این دورۀ حساس (دوره بارداری) هم در تغذیه و هم  در وضعیت روانی خویش توجه جدی مبذول دارد. پدر، باید از مادر فرزندش حمایت کند و در این مرحله حساس از حرکاتی که موجب آسیب روحی و جسمی مادر گردد، اجتناب ورزد. از آوردن غذاهای آلوده به حرام در خانه بپرهیزد. مادر مسلمان باید در قسمت حلال بودن غذاها حساسیت داشته باشد، به صحت و سلامتی جسمی و روانی خویش توجه نماید، از استفاده کلمات بیهوده که تأثیر منفی بر روان کودک دارد بپرهیزد، از حال و حرکاتی که مغایر اخلاق اسلامی باشد خوددرای نماید. این‌گونه حساسیت در دوران بارداری، بر علاوه که مسوولیت انسانی والدین است، می‌توان به عنوان حق کودک بالای والدین نیز ارزیابی کرد.

مسوولیت‌های پس از ولادت

الف: دعا و تحنیک

اصحاب کرام (رض) نوزادان خویش را پس از ولادت، جهت اخذ دعا و انجام عمل تحنیک حضور حضرت رسول اکرم (ص) می‌بردند. پیغبر (ص) جهت خوشنودی اصحاب، خرمای جویده شده را به دهان نوزاد گرفته، دعای خیر در حق آنها میکردند . بخاطر احیای یک سنت فراموش شده حضرت پیغبر (ص)، باید نوزادان خویش را جهت تحنیک، نزد کسی که در جامعه از تقوی و پرهیزگاری برخوردار باشند برده، از ایشان تقاضای تحنیک و دعای خیر در حق آنها نماییم.

ب: گذاشتن اسم زیبا

برای هر عضو جدید خانواده مسلمان، باید اسم متناسب با جامعه اسلامی گذاشته شود. مثال‌های بارز این عمل را می‌توان در عصر سعادت دریافت کرد. حضرت پیامبر اکرم (ص)، در عصر خویش برای نوزادان نام‌های خوب گذاشته و نام‌های برخی از اصحاب تازه مسلمان شده را تغییر دادند و بدین ترتیب بر اهمیت این موضوع عملاً جلب توجه نمودند.

حضرت پیامبر (ص) با جلب توجه خانواده‌ها به موضوع گذاشتن نام خوب بالای نوزادان می‌فرمایند:  «شما در روز قیامت با نام‌های خود و پدران‌تان صدا می‌شوید، پس کوشش نمایید تا برای نوزادان‌تان نام‌های مناسب و زیبا بگزینید. » رسول اکرم (ص)، به‌خاطر نام‌گذاری خوب فرزندان در جای دیگری چنین می‌فرمایند: «نوزادان‌تان را با اسمای پیغمبران نام‌گذاری نمایید. زیرا محبوب‌ترین اسم‌ها نزد خداوند (ج) عبدالله و عبدالرحمن و بدترین اسم‌ها حرب (جنگ) و مُرّه (تلخی) است .» در این زمینه حضرت پیامبر (ص) اسامی که مغایر عقیده اسلامی بوده، شایسته شرافت و کرامت انسانی نباشد، یا حاوی نفرت و خشونت باشد آن را تغیر داده‌اند. والدین باید در نظر داشته باشند که اسم اختصاص داده شده به نوزادان‌شان، در رفتار و کردار، خوی و عادت، اخلاق و شخصیت آن‌ها تاثیر دارد. پس از گذاشتن اسمی که مغایر عقیده اسلامی باشد، معنی و مفهوم مطلوب نداشته باشد بالای نوزادان خوددرای نمایند.

موضوع نام‌گذاری خوب برای نوزاد یکی از حقوق‌های کودک بالای پدر است. در این زمینه رسول اکرم (ص) فرمودند: «یکی از حقوق نوزاد بالای پدرش این است که، پدر یک نام نیک و پسندیده برای وی انتخاب نمایید و تربیت خوب نماید. » این روایت دلالت براین دارد که نام‌گذاری نوزاد از جمله حق پدر محسوب می‌شود.

هنگام نام‌گذاری نوزاد (نظر به عرف ما در روز سوم تولدش) به گوش راست آن اذان و به گوش چپ آن اقامه باید خوانده شود. هرچند که نوزاد معنی و مفهوم اذان و اقامه را نمی‌داند، اما روح نوزاد تحت تاثیر قرار می‌گیرد. نخستین کلمه‌ای که یک نوزاد باید بشنود، الفاظ الله اکبر، وحدانیت خدا و کلمه شهادت باید باشد. این کلمات در حقیقت خلاصه عقیده اسلامی را برای نوزاد تلقین می‌نماید.

ج: عقیقه کردن

پس از ختم مرحله نام‌گذاری کودک، برای پدر توصیه می‌گردد تا به نشانه سپاس‌گزاری از خداوند (ج) به‌خاطر بخشش فرزند، قربانی عقیقه ذبح نماید. با توجه به این که پیامبر (ص) عقیقه را برای نوه‌های خود ذبح کرده است، در میابیم که پدرکلان نیز می‌تواند قربانی عقیقه ذبح کند. در احادیث نبوی اشاره شده است که عقیقه، هرگونه آفت و مشقت را از کودکان دور می‌کند . برای کسانی که توانایی مالی دارند، بدون تاخیر باید این عمل را انجام دهند. هم‌چنان کسانی که توانایی مالی مناسب‌تری دارند باید برای فرزندان ذکور دو قربانی ذبح نمایند. از گوشت قربانی عقیقه، اقوام، خویشاوندان و هم‌چنین اعضای خانواده نیز می‌توانند میل نمایند.

د: صدقه فطر دادن

فطر، عبارت از صدقه‌ی‌ست که در ماه مبارک رمضان داده می‌شود. صدقه فطر، در وقت و زمان معین از طرف نوزاد نیز باید پرداخت گردد. از این که صدقه فطر، زکات بدن محسوب می‌شود باید در ادای آن تاخیر صورت نگیرد. در صورتی‌که نوزاد مال شخصی داشته باشد صدقه فطر از مال خودش، اگر نوزاد مال شخصی نداشته باشد کسی که سرپرستی کودک را بر عهده دارد پرداخته می‌شود .

هـ: ختنه کردن

یکی از مسوولیت‌های والدین، ختنه کردن فرزندان پسر قبل از بلوغ است. ختنه اطفال از سنت‌های حضرت ابراهیم خلیل‌الله (ع) بوده که حضرت محمد (ص) نیز آن را «از جمله فطرت انسانی» شمرده است. ختنه اطفال در ایام کودکی توصیه می‌شود. در صورتی که کودک دچار ناراحتی باشد، والدین می‌توانند در یک زمان مناسب او را ختنه نمایند . چیزی که در مورد ختنه توصیه می‌گردد این است که هنگام ادای مراسم ختنه، قسمی که در محافل عروسی مروج است از مصارف بی‌جا و بی‌مورد باید جلوگیری شود. 

و: برخورد عادلانه میان فرزندان

عدالت، یک اصل و اساسی است که در همه ابعاد زنده‌گی یک فرد مسلمان باید حاکم باشد. این مسأله در کلام الهی به صورت واضح بیان شده است. «همانا که خداوند (ج) به عدالت، نیکوکاری و بخشیدن برای اقارب را امر می کند... . این امر (تطبیق عدالت) در قدم اول باید از داخل خانواده آغاز گردد. برخورد عادلانه میان فرزندان بر علاوه که امر الهی است، حق طبیعی فرزندان نیز محسوب می‌شود.

از حضرت رسول اکرم (ص) در باره کسی که برای یکی از فرزندانش قسمتی از مالش را بخشیده بود، پرسیده شد. رسول الله (ص) پرسید: «آیا برای سایر فرزندانت چنین بخشش نموده‌ای؟» صحابی فرمودند: «نخیر!» سپس فخر موجودات حضرت محمد (ص) فرمودند: «از خدا بترسید و بین فرزنذان‌تان برخورد عادلانه نمایید.» صحابه کرام (ع) توصیه حضرت پیامبر (ص) عملی نمودند و از بخشش (برای یک فرزندانش) منصرف شدند .

مسأله تامین عدالت و یا عدم تبعیض بین فرزندان تنها در قسمت توزیع و یا بخشش مال نبوده، بل به نیازهای عاطفی کودکان نیز ارتباط دارد. یک والدین آگاه بین فرزندان پسر و دختر، خُرد و بزرگ نباید فرق بگذارد. حتی در جایی که به مهمانی می‌روند و یا در خانه کسی به مهمانی می‌آیند بین فرزندان خود و مهمانان، در اظهار شفقت و مهربانی نباید تفکیک صورت گیرد. هم‌چنین والدین پیش روی کودک مهمان، فرزندان خود را نباید تادیب و یا تهدید نمایند. این نوع حرکت سبب آسیب‌پذیری روحیه کودک می‌شود. رفتار والدین در چنین شرایط، عدالت سالم را در کودکان احساس و تبعیض را بین آن‌ها دور جلوه دهد. کودکی که هنوز احساس عدالت در وجودش ظاهر نشده، آگهی از تبعیض ندارد، هرگونه رفتار غیرعادلانه را، یک حرکت درست پنداشته، بعداز بزرگ شدن نیز ناآگاهانه، با رفتار و کردارش به اطراف خود آسیب می‌رساند .

ز: ازدواج فرزندان

از این که ازدواج ربطی به مسایل مالی دارد، بناً مسوولیت ازدواج فرزندان نیز به صفت رییس فامیل، از وجایب پدر محسوب می‌گردد. فقط در صورت مرگ پدر، اگر مادر صاحب مال و دارایی باشد، ازدواج فرزندان متوجه مادر نیز می‌گردد. پیامبر اکرم (ص) در زمینه می‌فرمایند: «هنگامی‌که زمان ازدواج پسر فرا می‌رسد، باید پدر زمینه ازدواج را فراهم سازد. اگر پسر، به دلیل عدم فراهم‌سازی زمینه ازدواج، مرتکب گناهی شود، مسوولیت آن به عهده پدر می‌باشد .» بدین ترتیب حضرت رسول اکرم (ص) خبر می‌دهد که اگر والدین در وقت و زمانش این مسوولیت‌شان را ادا ننمایند، هر نوع مشکلات به وقوع آمده ناشی از عدم ازدواج متوجه آن‌ها می‌گردد.

نیاز جنسی برای انسان‌ها، هم‌چو خوردن و آشامیدن و خواب کردن یک امر طبیعی بوده که باید برآورده شود. اگر این نیاز در چوکات قانون و آموزه‌های اسلامی برآورده نشود، انسان‌ها به راه‌های غیر مشروع متوسل شده، تلاش می‌کنند تا از راه‌های غیرمشروع این نیاز شان را مرفوع بسازند. اسلام، دین اعتدال و سهولت است. با توجه به این امر، هم به خاطر رفاه و سلامتی جامعه و هم برای محافظت مردم در برابر حرام، در قسمت عقد ازدواج سهولت ایجاد گردیده از سخت‌گیری که منجر به ایجاد مشکلات در عقد نکاح گردد جلوگیری گردد.

این یک واقعیت است که بسیاری از جوانان پس از عروسی سالها مجبور به پرداخت قرضه های مصارف ازدواج شان میشوند. با توجه به این مسئله توصیه میگردد تا هنگام آماده گی برای عروسی از مصارف بیجا و از لیستهای دور و درازیکه سبب ایجاد مشکلات در عقد ازدواج گردد خوددرای شود. در غیر این صورت، استرس، غم و اندوه ناشی از قرض، والدین آینده (عروس و داماد) را به افسردگی سوق داده، حتی ممکن است در مدت زمان اندک سبب جدایی بین آنها گردد.  

در اصول و آداب و معاشرت اسلامی، مسوولیت والدین در قبال فرزندان‌شان تا سنین 18-20 و یا تا وقت ازدواج نبوده، بلکه تا والدین زنده هستند ادامه میابد. هرچند فرزندان‌شان بعد از ازدواج در خانه جداگانه هم زنده‌گی بکنند، در صورت ضروت والدین باید از تجربیات‌شان آن‌ها را سمت‌وسو دهند و راهنمایی کنند.

نتیجه:

فرزندانی که بدون در نظر گرفتن مواردی که سعی کردیم در فوق بیان کنیم، تربیت و بزرگ شوند، هم‌چو ضرب‌المثل عامیانه که می‌گویند: «اولاد بی خیر موریانه زنده‌گی‌ست» مایه شرم‌ساری و سر افنده‌گی والدین میشوند. وضعیت والدین دارای همچو فرزند، طور مختصر در این ضرب المثل بیان شده است. اگر برعکس فکر کنیم، چنین بر میآید: فرزندانی که با اخلاق اسلامی پرورش یافته، بزرگ شده باشند، مایه افتخار و نور چشم والدین در هر دو جهان می‌گردند.

هدف هر خانواده مسلمان این است که در روز قیامت از جمله یکی از هفت گروه خوش بختی‌اند که توسط پروردگار مژده میزبانی به شکل ویژه داده شده‌اند باشد. از جمله هفت گروه خوش بخت که بشارت داده شده‌اند یکی آن جوانی‌ست که با تقوی و پرهیزگاری بزرگ شده باشد . چنین فرزند بزرگ‌ترین و ارزش‌مندترین سرمایه برای والدین بوده، سبب سعادت و کامیابی هر دو جهان برای آن‌ها می‌گردد.

والدینی که تمام مسوولیت‌های فوق را ادا نموده باشد، ولی فرزندشان در راه خدا و روسول‌اش حرکت نکند، باید بداند که آن‌ها، هم‌چو حضرت نوح (ع) و سایر پبامبران و اشخاص صالح دیگر، توسط فرزندان‌شان مورد آزمایش قرار می‌گیرند. باید متوجه باشند. چنین فردی که به وسیله فرزندان‌شان تحت آزمایش قرار می‌گیرد باید در حق آن‌ها زیاد دعا کنند. زیرا دعای والدین در حق فرزند مستجاب می‌گردد. پیامبر ما حضرت محمد (ص) در روایتی دعای پدر و مادر برای فرزندان‌شان را به دعای پیامبران تشبیه داده و در روایت دیگر، دعای والدین در حق فرزند را، از جمله دعاهای غیرقابل برگشت توصیف نموده‌اند .